In memoriam Bernard Haitink (1929-2021)
vr 22 okt 2021 - 4 minuten leestijd - Tekst: Het Concertgebouw
Bernard Haitink is donderdag 21 oktober 2021 op 92-jarige leeftijd overleden in zijn woonplaats Londen, omringd door zijn familie. Zijn naam is voor altijd verbonden aan Het Concertgebouw. ‘De muziekwereld verliest in hem een groots dirigent en pleitbezorger van de klassieke muziek’, aldus Simon Reinink, algemeen directeur van Het Concertgebouw. ‘We koesteren dierbare herinneringen aan de onvergetelijke concerten die hij gedurende meer dan zestig jaar in ons gebouw dirigeerde.’
Op 15 juni 2019 stond Bernard Haitink voor het allerlaatst in Het Concertgebouw. Op glorieuze wijze nam de wereldberoemde dirigent in de NTR ZaterdagMatinee afscheid van het Nederlandse publiek. Dat deed hij met het orkest waar hij in 1957 als chef-dirigent was begonnen: het Radio Filharmonisch Orkest. Op het programma stonden liederen van Richard Strauss, vertolkt door sopraan Camilla Tilling, en Bruckners Zevende symfonie, een van zijn favorieten. ‘Dirigent Bernard Haitink was tot de laatste maat alert, soeverein en onvergetelijk’, kopte NRC. En Trouw schreef: ‘Geen toespraken, geen bloemenzee, geen medailles, versierselen of oorkondes. (…) Dit was geen concert, maar het einde van een tijdperk.’
Het eerste concert dat ik hoorde, hier in het gebouw, moet in 1938 zijn geweest
Dat tijdperk was vele decennia eerder begonnen. De band van Haitink met Het Concertgebouw dateert al van toen hij als negenjarige het gebouw binnenstapte. ‘Het eerste concert dat ik hoorde, hier in het gebouw, moet in 1938 zijn geweest’, vertelde Haitink zo’n tien jaar geleden in een vraaggesprek met portier Timon Brouwer. ‘Mengelberg dirigeerde. Ik ging aan de hand van mijn ouders, ik had net vioolles van Charles van de Rosière, lid van het Concertgebouworkest. Na de pauze stond Tsjaikovski’s Pathétique op het programma, dat weet ik nog goed.’ Een jaar later volgde zijn eerste Matthäus-Passion, wederom onder leiding van Mengelberg. Ook gedurende de oorlog was de jonge muziekfanaat met grote regelmaat in Het Concertgebouw te vinden. ‘Na de bevrijding hoorde ik er mijn eerste Mahlersymfonie, dat mocht toen weer.’
‘We schrijven eind jaren veertig van de vorige eeuw, wanneer een jongeman van nog geen twintig jaar goedgeluimd door de hoofdstad fietst, luidkeels een themaatje uit de Zevende symfonie van Bruckner fluitend’, zo beginnen Emile Wennekes en Jan Bank een artikel over Haitink. ‘Plots hoort hij een donkere stem: “Dat doet me nou goed deze muziek ook buiten het gebouw te horen.” De stem was afkomstig van een medeweggebruiker, Eduard van Beinum, die intussen Willem Mengelberg als chef-dirigent van het Concertgebouworkest was opgevolgd (…). Nu zou iedereen, de betrokkenen incluis, deze toevallige ontmoeting lang en breed hebben vergeten, ware het niet dat de jongeman Bernard Haitink heette en dat hij zo’n tien jaar later op zijn beurt de baton van de fietsende man zou overnemen.’
Onderdeel van
Bernard Haitink tijdens zijn laatste concert in Het Concertgebouw, juni 2019
Haitink werd aan het conservatorium in Amsterdam opgeleid als violist. Een carrière als dirigent leek aanvankelijk niet voor hem weggelegd. Dat veranderde op slag toen hij in 1954 deelnam aan de dirigentencursus van de Nederlandse Radio Unie. Hij dirigeerde Vorspiel und Liebestod uit Wagners Tristan und Isolde. Mét overrompelend succes. De poster die voor die gelegenheid was gedrukt, vermeldde abusievelijk Bernard in plaats van zijn echte voornaam Herman. Een slordigheid van de publiciteitsmedewerker, die niettemin verstrekkende gevolgen had. Vanaf dat moment begon hij als Bernard Haitink zijn imposante dirigentencarrière.
Die carrière telt onnoemelijk veel hoogtepunten. Onmiddellijk kon de jonge Haitink aan de slag bij de Nederlandse Radio Unie. Drie jaar later benoemde het Radio Filharmonisch Orkest hem tot chef-dirigent. In november 1956 debuteerde hij bij het Concertgebouworkest, als invaller voor Carlo Maria Giulini. Van 1961 tot 1988 was hij vervolgens chef-dirigent van dit orkest. De eerste jaren deelde hij die positie met Eugen Jochum. Daardoor kon hij ook internationaal zijn vleugels uitslaan. Het resulteerde onder meer in zijn benoeming tot eerste dirigent van het London Philharmonic Orchestra (1967-1979) en music director van het Glyndebourne Music Festival (1978-1988).
Amsterdam bleef in die jaren zijn thuisbasis. In Het Concertgebouw dirigeerde Haitink vele honderden concerten met een gevarieerd repertoire. De Franse muziek van onder anderen Debussy en Ravel had zijn bijzondere affiniteit. Een enkele keer koos hij een eigentijds werk. Wereldfaam verwierf hij met zijn vertolkingen van de Duits-Oostenrijkse meesters uit de klassieke en vooral laatromantische periode: Beethoven, Schubert, Brahms, Bruckner, Mahler en Richard Strauss. Veel van dit repertoire legde Haitink ook vast op de plaat. Legendarisch werden de Mahlerkerstmatinees die hij in de jaren zeventig en tachtig dirigeerde. Het leidde tot historische taferelen: meterslange rijen van muziekliefhebbers die, vaak tegen beter weten in, probeerden nog een kaartje te bemachtigen.
In 1987 werd Haitink music director van het Londense Royal Opera House Covent Garden, waaraan hij tot 1998 verbonden bleef. Daarnaast vervulde hij kortdurende chef-dirigentschappen bij de Sächsische Staatskapelle Dresden (2002-2004) en het Chicago Symphony Orchestra (2006-2010). De laatste jaren was hij onder meer conductor emeritus van het Boston Symphony Orchestra, erelid van de Berliner Philharmoniker en beschermheer van het Radio Filharmonisch Orkest.
Voor mij is een leven zonder muziek ondenkbaar
Het afscheid van Haitink als chef-dirigent van het Concertgebouworkest in 1988 viel samen met de viering van het honderdjarig bestaan van Het Concertgebouw. Het duurde niet lang of Haitink keerde terug in de Eigen Programmering van Het Concertgebouw. In 1991 dirigeerde hij in de serie Wereldberoemde Symfonieorkesten zowel de Sächsische Staatskapelle Dresden als het London Philharmonic Orchestra. Ook de vele jaren erna bleef hij komen. Vanaf 1999 leidde hij ook weer het Concertgebouworkest dat hem tot eredirigent benoemde. Vanwege zijn bijzondere verdiensten voor het gebouw nam Haitink in 2007 de Concertgebouw Prijs in ontvangst. Tien jaar later werd hij benoemd tot Commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuw.
Vanaf 2011 verscheen Haitink bijna jaarlijks in Het Concertgebouw met het Chamber Orchestra of Europe. Een orkest waarmee hij een bijzondere affiniteit had. ‘Het zijn fantastische musici’, vertelde hij in een video. ‘Dirigeren is een heel bijzonder iets. Je bent deel van het ensemble, dat fascineert me. Voor mij is een leven zonder muziek ondenkbaar. Het wonder van muziek? Je kunt er eigenlijk niet over praten. Muziek is ongrijpbaar, na de uitvoering, de laatste noot, is het weg.‘ Voor Haitink heeft nu de allerlaatste noot geklonken.